Jonathan Lethem (interview, 2002)

'Ik zit in het hokje van het onverwachte'

Na romans met een hoog sciencefictiongehalte - vrouw wordt verliefd op zwart gat, een western op een andere planeet - publiceert Jonathan Lethem nu een hardboiled misdaadroman over een detective met het Tourette-syndroom. De Amerikaanse auteur mag graag aan branchevervaging doen. 'Het is heerlijk om stijlen af te breken en volgens mijn normen weer op te bouwen.'

(Door Peter Kuijt)

AMSTERDAM - Masturberen, een cheeseburger en muziek van Prince (met name het nummer Kiss), daarmee krijgt Lionel Essrog zijn verbale en fysieke tics onder controle. Lionel lijdt aan het syndroom van Gilles de la Tourette. Af en toe vloekt hij - 'Kus m'n kloten!' - maar meer nog herhaalt hij eindeloos woorden, die hij gaandeweg verbastert. 'Deursukkel! Deurklem! Sukkeldom!' En hij heeft de onbedwingbare neiging om mensen op de schouder te tikken en kragen recht te trekken.

Een hinderlijke aandoening, vooral als je, zoals Lionel, een detective bent en mensen moet ondervragen. Lionel werd, samen met drie andere leeftijdgenoten, ooit gerekruteerd door Frank Minna, die hen van een jongensinternaat in Brooklyn plukte. Minna smeedde het kwartet om tot een hechte opsporingsgroep, de Minna-mannen, die zich onledig moest houden met weinig betekenisvolle en schemerige zaakjes.

Het echte recherchewerk begint pas als Frank Minna bloedend wordt aangetroffen in een vuilcontainer. Minna sterft zonder te onthullen wie hem heeft neergestoken. De vier gaan op zoek naar de moordenaar van hun mentor, waarbij Lionel, ondanks zijn tics, zich ontpopt als een speurder die door roeien en ruiten gaat.

Het verhaal van de Minna-mannen wordt virtuoos, met verve en veel humor, verteld door de 38-jarige Jonathan Lethem uit New York, die in zijn land faam verwierf met romans met sciencefictiontrekjes als As She Climbed Across the Table en Girl in Landscape. Die boeken zijn geen SF pur sang, vindt Lethem. 'Ik heb van jongs af aan interesse gehad in diverse genres. Vanaf het begin ook wilde ik een combinatie maken van verschillende stijlen. Genres afbreken en naar mijn smaak weer opbouwen. Ik heb me nooit op mijn gemak gevoeld bij het indelen in hokjes. Dat vind ik te beperkend. De Minna-mannen is niet alleen een detectiveroman, maar er zitten ook elementen van andere genres in. Ik heb het geluk dat mijn uitgever én de recensenten het geduld kunnen opbrengen voor mijn rusteloze zwerven tussen de stijlen. Ze vinden het leuk dat ik telkens iets anders probeer. Het enige hokje waarin ik word geduwd is het hokje van het onverwachte.'

Impuls

Lethem kwam op het idee van een detective met het Tourette-syndroom na het lezen van twee essays van Oliver Sacks over deze aandoening. 'Na Sacks las ik ontelbaar veel andere boeken over Tourette. Daarin herkende ik iets van mijzelf. Ik heb de niet te stuiten aandrang om dingen op het papier te 'smijten'. Mijn gedachten over de wereld, de taal, niets uitgezonderd. De ontembare energie van Tourette-patiënten en het straatleven van Brooklyn leken mij een uitgelezen combinatie om in een roman te gieten. De rest was het uitvogelen van de verhaallijn.'

Voor het boek pleegde Lethem naar zijn zeggen enorm veel research. Maar praten met Tourette-lijders kwam pas na publicatie van zijn roman. 'Een schrijver moet ruimte overlaten voor zijn verbeelding. Het Tourette-syndroom is er een met vele gezichten. Het komt allemaal voort uit dezelfde impuls, de onbedwingbare neiging om iets ontwrichtends te doen. Maar het resultaat is vaak verschillend, geen enkel geval is hetzelfde. Toen ik een aantal bladzijden had geschreven met de 'stem' van Lionel Essrog, wist ik dat ik op het goede spoor zat.'

Nadat zijn roman in de VS was verschenen kreeg Lethem veel reacties op zijn boek uit kringen van Tourette-patiënten, die hun problemen erkend zagen. 'Men herkende zich erin. Hoewel ik veel overdreef vanwege het komische effect, kon men eruit opmaken dat het boek met veel warmte was geschreven.' Volgens Lethem hebben 'gewone' mensen totaal geen geduld met Tourette-lijders. 'Lange tijd is het gezien als een vorm van krankzinnigheid. En dat is verkeerd. Het is een neurologische aandoening, een chemisch proces. Maar het is vaak verwarrend voor mensen.'

In de held schuilt veel van Jonathan Lethem, beaamt de auteur. 'Zijn passie voor New York City, zijn nieuwsgierigheid en zijn prikkelbaarheid. In veel opzichten is Lionel Essrog een schrijver. Hij ziet zichzelf zo niet, maar veel gedachten die bij hem opkomen, zijn gebaseerd op mijn ervaringen op literair gebied. Zijn engagement met taal, zijn fascinatie voor taal, het feit dat hij zich soms de gevangene voelt van zijn aandrang om met taal te spelen.' En net als Lionel is Lethem een verslaafde van White Castles, kleine cheeseburgers. 'Als ze gezonder waren, zou ik ze voortdurend eten.'

In Groot-Brittannië werd Lethems misdaadroman bekroond met de prestigieuze Golden Dagger Award. Daarnaast ontving hij in zijn eigen land de National Book Critics Circle Award. 'Ik vind het interessant om te zien hoe in verschillende landen het boek werd beoordeeld. In de VS word ik niet bestempeld als een misdaadauteur. Voor deze roman kreeg ik namelijk dezelfde prijs die Philip Roth en Susan Sontag eerder mochten ontvangen. Ik ben zeer trots op de Golden Dagger en het feit dat het boek ook door collega-auteurs en thrillerrecensenten zo goed wordt beoordeeld.'

Liefdesliedje

Lethem werd geboren - in de februariweek van 64 waarin The Beatles op JFK landden - als zoon van een activiste en een beeldend kunstenaar. Die achtergrond hebben een 'huge' invloed gehad op zijn schrijverschap. 'Mijn ouders waren bohémiens, onconventioneel, en de mogelijkheid dat ik voor een carrière in de kunsten zou gaan, was levensgroot aanwezig. Kunstenaar worden was bij ons allesbehalve een exotische keuze, het was een onderdeel van het leven, dagelijkse praktijk. Veel mensen mystificeren het kunstenaarschap. Vinden het iets religieus: je doet 's nachts het raam open en de muze vliegt binnen. Voor mij was het een natuurlijk onderdeel van het bestaan.'

Aanvankelijk wilde Lethem in de voetsporen van zijn schilderende vader treden. 'Maar ik bekeerde me tot het schrijverschap toen ik 17 was. Impulsief voelde ik aan dat ik veel beter kon schrijven dan schilderen. Ik ben namelijk erg geïnteresseerd in tijd die verloopt. Op een schilderij is de tijd gevangen in een moment. In boeken kun je de geschiedenis laten voortduren.'

De Minna-mannen is als een liefdesliedje over Brooklyn, vindt Lethem, die er sinds 1996 weer woont. 'Ik wilde het gevoel weergeven van de mix van levendigheid, humor, conflicten, sarcasme en ongedisciplineerde gang van zaken, waaraan dit stadsdeel rijk is. Ik kom uit die omgeving en ik ben er verslaafd aan geraakt. Het is een wijk waar groepen immigranten tegen elkaar op worden geduwd, waar een prettige culturele chaos heerst. Ik haat buitenwijken waar dingen af zijn, of erg gesimplificeerd.'

De in Manhattan geboren Lethem verbleef vanaf begin jaren tachtig tien jaar in Californië om er aan zijn schrijverschap te werken. 'Ik ging er naartoe om mijzelf te ontdekken. Of afstand te scheppen tussen mij en thuis. Om een schrijver te worden, moet je experimenteren, tijd krijgen om fouten te maken. Ik had de indruk dat er in New York heel erg op me gelet werd. Dat ik me moest verantwoorden tegenover mijn familie en anderen. In Californië was ik anoniem en kon ik mezelf vormen als schrijver.'

Lethem heeft zich er nooit thuis gevoeld. 'Californië is heel bezadigd. Als er iets is van een tegencultuur, dan is die heel mild. Ik ben nog steeds verbaasd dat ik me er iets van herinner. Ik was in de ogen van Californiërs vaak ongeduldig, kwaad en vijandig. Ik leed aan een Lethem-versie van het Tourette-syndroom. Ik was altijd de luidruchtigste, moeilijkste en meest sarcastische persoon in een gezelschap. Dan vroegen ze aan mij: Is er iets? En dan zei ik: Niets! Ik ben gewoon mezelf!'

Lethem is verliefd op de stad die op 11 september 2001 zo zwaar werd getroffen. Direct na de aanslagen op de Twin Towers schreef Lethem de dramatische gebeurtenis van zich af in essays in de New York Times en in Rolling Stone. 'Het was een directe reactie op wat zich had afgespeeld en wat ik erbij voelde. Het was een traumatische ervaring. Ik weet niet of de aanslagen ooit onderwerp zullen worden voor een diepgaander boek. Weet je, journalistiek is de waan van de dag, romans groeien langzaam. Ik verliet New York en dat heeft me tien jaar gekost om een manier te vinden om erover te schrijven. Wellicht, over vijf of tien jaar zal 11 september in mijn fictie binnendruppelen. Wie weet.'

Het boek waar Lethem momenteel aan werkt, speelt zich opnieuw af in Brooklyn. 'Het is meer direct en eerlijker over mijn ervaringen tijdens mijn jeugd. De beperking in De Minna-mannen is toch het gemis van verschillende culturen. De karakters in mijn boek leven in een soort Italiaanse luchtbel. Waar ik opgroeide was het merendeel zwart en latino. De ervaring van het opgroeien in een blanke minderheid te midden van andere minderheden hoop ik in mijn volgende boek meer tot uitdrukking te kunnen brengen.'

Jonathan Lethem - De Minna-mannen. Vertaling: Dons Reerink. Uitgeverij Prometheus, 370 pag.