De ballen (column, 2017)

Sterrenhemel boven de Karoo-vlakte (foto: Deon Meyer)

Sterren horen aan de hemel, niet boven recensies

Wellicht heeft u het nog niet gemerkt, maar zo zoetjesaan verdwijnen op deze blog de sterren boven de recensies. De zuivering zal een tijdje duren, want er zijn honderden besprekingen op de site die nog aangepakt moeten worden. Hier heerst de overtuiging dat er overdreven veel waarde wordt gehecht aan sterren, ballen of duimpjes boven een kritiek. Het systeem maakt de lezer lui. Daarom moeten ze weg.

(Door Peter Kuijt)

Je zal ze de kost moeten geven, degenen die zich verheugen op de publicatie van de eerstvolgende Vrij Nederland Detective & Thrillergids. Als-ie op de mat ligt, wordt er verkneukeld doorgebladerd naar de oordelen van de scherprechters van het magazine. Die langere verhalen komen later wel. Nu overheerst de nieuwsgierigheid: wie van de thrillerauteurs wordt door het recensentenkorps tot op de witte sportsokken afgebrand en opgescheept met nul hemellichamen of slechts ééntje voor de moeite en wie behaalt de zeldzame maximale score van vijf sterren? En niet alleen de rechtgeaarde thrillerfan zit op het vinkentouw. Ook de uitgevers leggen de gids onder de microscoop. Wie weet is een van hun boeken wel een vijfsterrenthriller en kan er groots mee worden uitgepakt in advertenties!

We leven in een ratingmaatschappij, schreef economieredacteur Koen Haegens twee maanden geleden in de Volkskrant. Iedereen deelt tegenwoordig voortdurend rapportcijfers uit aan elkaar. We raten en liken tot we een ons wegen en tegelijkertijd worden we aan de lopende band zelf  gerate en geliket. En het gaat niet alleen maar om schrijvers, filmmakers en restaurants, maar leraren, zorginstellingen, bakkers, ski's, leghennen en zelfs collega's ontkomen niet aan het sterrenstelsel. Haegens: 'Het sluipt naar binnen via de achterdeur, in de gedaante van honderden handige apps, sites en andere spontane initiatieven.'

Bijna elke literaire redactie van een tijdschrift of een krant en zo goed als iedere blog of boekensite hanteert het systeem van sterren, ballen, boekjes en kraaien. Er zijn zelfs websites die heel serieus met deze rankings omgaan. Daar draait bijna alles om ranglijsten, tussen- en eindstanden. Die delen het aantal sterren voor een boek door het aantal lezers dat ze heeft gegeven en komen zo tot een ultiem oordeel (3,9 sterren of 4,4 sterren) van de roman of thriller in kwestie. Alsof het om een wetenschappelijke proef gaat. De sterren maken er de dienst uit. 

Uitmuntend
Sterren boven een recensie maken de lezer lui en/of onverschillig. Op Twitter merkte iemand op nooit driesterrenrecensies te lezen, want die boeken zijn niet interessant genoeg. Pas bij 1 ster of de volle mep is de aandacht van deze Twitteraar gewekt. Publiciste Elma Drayer deed onlangs in de Volkskrant een soortgelijke uitspraak. 'Mijn animo om recensies te lezen nam sinds de invoering van het sterrensysteem navenant af. Voorheen begon ik net zo argeloos aan een lovende als aan een krakende of lauwe kritiek. Mits goed geschreven haalde ik de laatste zin moeiteloos. Nu begin ik er niet eens meer aan. Waarom zou ik mijn tijd verdoen aan een stuk over een boek dat slechts twee sterren krijgt toebedeeld? Aan een recensie van een driesterrenwerkje dat ongetwijfeld vlees noch vis zal zijn? Pas bij vier of hoger is mijn belangstelling gewekt.' Drayer pleit overigens voor afschaffing van het sterrenstelsel.

Besprekingen waarbij het boek met drie sterren wordt beloond, kunnen overigens net zo interessant, zo niet interessanter zijn dan lovende of neersabelende kritieken. Een beetje recensent verstaat de kunst om met steekhoudende argumenten en lezenswaardige beschouwingen te onderbouwen waarom het boek in kwestie er 'ergens tussenin' blijft steken. Maar helaas worden zulke kritieken, na één blik op het aantal sterren of ballen, overgeslagen. Recensies worden hierdoor steeds minder gelezen. Dat pakt uiteindelijk nadelig uit voor krantenpagina's of boekensites die dit systeem hanteren.

Het leidt soms ook tot discussies tussen redacties en recensenten. Voor een krant die ook het sterrensysteem hanteert, schrijf ik bij tijd en wijle thrillerrecensies. Het zijn besprekingen op postzegelformaat, ik kan er nauwelijks iets in kwijt. Een aantal maanden geleden gebruikte ik het woord 'uitmuntend' in een recensie van een boek dat ik met vier sterren had gewaardeerd. De boekenredactie van de krant vond dat het met dat bijwoord eigenlijk vijf sterren moest zijn. Daar was ik het weer niet mee eens. Met vijf sterren moet je uiterst spaarzaam omgaan, vind ik. Dan gaat het wat mij betreft om een thriller die je uit je slippers blaast, waarover je nog dagenlang in shock verkeert, over blijft nadenken en die in stijl ongeëvenaard is. Dat had de thriller in kwestie net niet in huis. 

In november 2013 noemde de toenmalige Ombudsvrouw van de Volkskrant het onbespreekbaar dat lezers maar eens de tijd moesten nemen om een recensie van a tot z te lezen. 'Dat is geen optie', schreef ze. 'Dat zou misstaan in een krant die toegankelijkheid hoog in het vaandel heeft staan'. Dat is een diskwalificatie van de lezer. Die neemt toch geen abonnement of koopt de krant in de kiosk om alleen maar koppen te snellen of sterren te tellen? Als de consument echt de interesse kan opbrengen, dan is het helemaal lezen van een recensie een kleine moeite (en hopelijk een groot plezier). En de criticus is dan ook blij. Die heeft er namelijk weinig zin in om een recensie voor de kat z'n viool te schrijven.