Ondertussen in Stockholm

Als het een goed verhaal is, fuck reality!

Juni is de Maand van het Spannende Boek. Organisator, de stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB), koos dit jaar als thema de Scandinavische misdaadliteratuur, onder het motto 'Mørd en Dødslag'. In Stockholm werd een ontmoeting met een aantal thrillerschrijvers gearrangeerd.

(Door Maarten Moll)

Zweden is een land barstensvol moordenaars. En Zweden is ook al een tijd het epicentrum van de misdaadliteratuur. Daar zijn, om er maar een paar te noemen (op het WK thrillerschrijven haalt het Zweedse elftal moeiteloos de finale); Henning Mankell, Håkan Nesser, Camilla Läckberg, Liza Marklund, Jens Lapidus. En natuurlijk, daar is-ie weer: Stieg Larsson, de journalist die op vijftigjarige leeftijd overleed en het waanzinnige succes van zijn Millenniumtrilogie niet mocht meemaken.

Misschien is het om de twijfelachtige reputatie - Zweden is een bloeddorstig land - dat Leif G.W. Persson er wat sikkeneurig bijzit in de kelder van het Lîngholmen Hotel. In deze voormalige gevangenis, tot de sluiting in 1975 een van de grootste van Zweden, houdt Persson een lezing over misdaad in Scandinavië in relatie tot de misdaadliteratuur.

Persson (65) is als criminoloog dertig jaar verbonden aan de Zweedse Nationale Politie. Daarnaast wordt hij door de media vaak opgetrommeld als misdaaddeskundige. En hij schrijft thrillers. De boeken, met politierechercheur Lars M. Johansson, zijn in Zweden populairder dan de inspecteur Wallanderboeken van Henning Mankell. ,,Zweden is een rustig deel van de wereld'', zegt Persson, die zich meer en meer als een gezellige brombeer ontpopt. ,,Maar niet gezien het aantal moorden dat in Zweedse thrillers wordt gepleegd. Gemiddeld worden er per boek acht mensen vermoord. Acht! Ze schrijven hier in een tempo waarin een kip eieren legt. Er verschijnen hier per jaar 150 thrillers. Dat zijn heel veel moorden. Nou, ik heb in mijn tijd bij de politie nog nooit met een seriemoordenaar te maken gehad. We hebben geen seriemoordenaars in Zweden. Per jaar worden er in Zweden zo'n honderd mensen vermoord, op een bevolking van negen miljoen. Dat is één persoon op de negentigduizend. Alleen de Noren scoren gemiddeld lager. In de Zweedse misdaadliteratuur wordt dus ruim tien keer zoveel gemoord.''

Leif G.W. Persson

Het zijn cijfers die in heel Scandinavië ongeveer gelijk zijn. Entertainment. Dat is de verklaring van Leif G.W. Persson als je hem vraagt waarom er zoveel thrillers verschijnen. ,,Er gebeurt in Zweden niets. Wie wil daar over lezen? In de winter wil hier niemand wonen, en wie komt er helemaal hier heen om in de misdaad te gaan?'' Hier ligt volgens Persson de scheidslijn tussen feit en fictie. ,,Dus vermaak je de mensen met steeds meer moorden. Hé, en als het een goed verhaal is, fuck reality!''

Maar ook in de aandacht voor misdaad in het algemeen ziet Persson een sterke toename, zowel vanuit de media als vanuit de consument. ,,Dat zint me niet'', zegt hij. ,,Vooral in verkiezingstijd is geweld het speerpunt van de politieke partijen.'' Een obsessie voor misdaad is niet goed, wil hij zeggen, en ook het gekanker op de maatschappij in de misdaadboeken wordt overtrokken, het is waken voor hysterie. ,,Ik zit vaak in het televisieprogramma Wanted (een soort Opsporing verzocht, MM). Ik kam mijn haar en probeer het volk kalm te houden.''

Over een aantal misdaadschrijvers is Persson te spreken, niet in het minst over zichzelf, getuige de oplagecijfers van zijn boeken (minstens 400.000 exemplaren per titel) die hij een paar keer noemt. Hij heeft de Amerikaan James Ellroy hoog zitten, en hij houdt nog steeds van de maatschappijkritische Martin Beckserie van Sjöwall & Wahlöö. ,,Zij zijn niet geïnteresseerd in 'crushed skulls', waarover je nu zoveel leest. Ze hadden overigens ook niet zo heel veel kritiek op de Zweedse samenleving hoor, zoals iedereen wel beweert.''

Over hedendaagse landgenoten is hij minder te spreken. Eigenlijk kan alleen Åsa Larsson ermee door. ,,Slechte verhalen en slecht schrijven. Daar erger ik me aan. Mankell, een goede schrijver hoor, maar hij doet er zeshonderd pagina's over om te zien wat ik op pagina twee al weet.''

Persson, die in zijn thrillers erg bezig is met de moord op premier Olof Palme in 1986 - ,,die moord wordt nooit opgelost'' - zegt dat de toename van Zweedse thrillerschrijvers niets te maken heeft met maatschappelijke tendensen.
Maar daar zijn Anders Roslund en Börge Hellström het niet mee eens.

Börge Hellström en Anders Roslund

Het Zweedse schrijversduo, hun onlangs uitgekomen 'Drie seconden' (De Geus) werd zeer lovend besproken, lost Persson af in de kelder van Lîngholmen. Volgens Roslund is de Zweedse misdaadroman juist na de moord op Palme populair geworden, en zijn er meer thrillerschrijvers bij gekomen.

,,Voor 1986 waren we hier in Zweden naïef, onschuldig. We hadden al bijna tweehonderd jaar geen oorlog gevoerd. Niemand was geïnteresseerd in misdaad.'' De moord op Olof Palme als een wake-up call. ,,Nu zijn negen van de tien boeken in de Zweedse bestseller toptien thrillers.''

Maar Roslund, ex-programmamaker en documentairefilmer, beseft ook dat de Zweedse misdaadroman een ongekende zwieper heeft gekregen na het succes van de Millenniumboeken van Stieg Larsson. ,,Something is happening'', zegt Roslund. ,,En dat geldt ook voor onze boeken. Gisteren waren hier twee journalisten uit Bombay, en over een paar dagen vliegen we naar Italië voor interviews. Over een paar uur zitten we op de boot naar Finland.''

Zo enthousiast als Roslund (1961) is, zo bedrukt is Börge Hellström (1957) als hij het woord neemt. Hij blijkt een ex-crimineel te zijn. Hij stal, pleegde fraude, beroofde mensen. En hij is een ex-drugsgebruiker, en al zestien jaar clean. ,,Maar ik ben ook slachtoffer. Er is op me geschoten.'' Hij slikt even. ,,En ik ben als kind drie keer seksueel misbruikt.'' Met die laatste openbaring heeft hij het zwaar. ,,Ik ga niet zeggen wat er is gebeurd. Wel dat mijn vertrouwen was gestolen, dat mijn gevoelens zijn vermoord, en dat het moeilijk was die weer terug te krijgen. Ik werd zelf een crimineel. Kwam in de gevangenis terecht, werd een verslaafde. Daarna was het een gevecht om weer gevoelens te hebben. Dat was voor mij de echte verlossing. Wraak nemen is daarvoor geen instrument. Maar ik vertrouw nog steeds bijna niemand, dat is mijn uitgangspositie.''

De ex-gedetineerde Hellström richtte de non-profitorganisatie CRIS op, Criminals Return In Society. Roslund maakte over die organisatie de documentaire Lock'em up. Ze raakten bevriend, en ze besloten misdaadboeken te gaan schrijven.

Een soort wraak is schrijven wel voor Börge Hellström. ,,Om te laten zien wie goed en wie slecht is. Hoe een dader tot zijn misdaad komt en hoe een slachtoffer wordt aangetast door die misdaad.'' Ervaringsdeskundige die Hellström maakt dat de boeken die hij met Anders Roslund schrijft net iets realistischer zijn dan die van vele collega's.

In die boeken - met de dwarse Ewert Grens in de hoofdrol - kan hij zich uiten als ze maatschappelijke thema's behandelen als prostitutie, eigenrichting, de doodstraf, vrouwenhandel, de problematiek van daklozen, drugssmokkel, en - in 'Drie seconden' - het gebruik door de regering van criminelen. (Ook hier raakpunten met Larsson, overigens).

Dat de maatschappijkritische boeken van Roslund en Hellström impact hebben, blijkt uit het feit dat de Zweedse regering naar aanleiding van hun vierde boek, 'Het meisje onder de straat', budget heeft vrijgemaakt om de daklozenproblematiek aan te pakken. En hun boeken worden op de cultuurpagina's van de Zweedse kranten gerecenseerd.

Op het eiland Waxholm, in de archipel van Stockholm, vergast de Zweedse schrijver, criticus en lid van de Zweedse Academie van Misdaadauteurs, Karl G. Fredriksson ons op een referaat over Scandinavische misdaadliteratuur, en de Zweedse in het bijzonder. Fredriksson ziet een breekpunt in de Zweedse misdaadliteratuur als Sjöwall en Wahlöö in 1965 hun eerste van tien Martin Beckromans publiceren: 'Roseanna' ('De vrouw in het Götakanaal'). Een Big Bang, volgens hem. ,,De Zweedse misdaadroman werd hierna nooit meer de oude. De thriller verloor zijn onschuld. Sjöwal en Wahlöö hebben effectief de knusse whodunit om zeep geholpen.''

Fredriksson legt uit dat Sjöwall en Wahlöö met hun vernieuwende misdaadromans de lezer dwongen standpunten in te nemen over de maatschappij, dat ze lieten zien hoe misdaad een functie binnen die maatschappij inneemt. ,,Iedere Zweedse misdaadschrijver is door hen beïnvloed.''

Als verklaring voor de immens populariteit van de Scandinavische misdaadroman noemt Fredriksson het decor, de besneeuwde landschappen, en het sociaal-realistische maatschappijbeeld. Die zorgen voor een unieke atmosfeer. Al zal Leif G.W. Persson al die lijken in die besneeuwde landschappen niet erg realistisch vinden.

Pia Juul

Trouwens, de twee Deense schrijfsters die op Waxholm over hun thrillers - wat laatdunkend 'fimicrimi' genoemd - vertellen, spreken Fredriksson ook tegen. Voor Inger Wolf, van wie 'Zwarte nazomer' in het Nederlands werd gepubliceerd, is geëngageerd schrijven geen must. ,,Ik hoef niet per se maatschappijkritisch te zijn'', zegt ze. En haar collega, de dichteres Pia Juul, die met 'En weg is hij' een roman schreef waarin iemand vermoord wordt, heeft het etiket misdaadschrijfster opgeplakt gekregen. Waar ze niet heel erg onder lijdt, want ook Juul weet dat misdaadromans goed verkopen. ,,Ik benader de misdaad op literaire gronden, ik wil de emoties bij zowel daders als slachtoffers laten zien.''

Kurdo Baksi

Afgesloten wordt met, daar is-ie weer, Stieg Larsson. Eindhalte in Stockholm. Kurdo Baksi, de zelfverklaarde 'beste vriend' van Larsson (hij schreef, meeliftend op het succes van de Millenniumserie het eenzijdige 'Mijn vriend Stieg Larsson') geeft een Stieg Larssontour. Er is er ook een Millenniumtour verkrijgbaar bij het Touristcentre, maar die stelt, volgens Baksi, niet zo veel voor. Baksi, die, als hij over Larsson spreekt, het af en toe over 'our books' heeft, laat het appartementencomplex zien waar hoofdpersonage Lisbeth Salander woont. En het beveiligingsbedrijf waarvoor ze werkt. En de 7-Elevenvestiging waar ze haar pizza's koopt. In de boeken dan, hè, maar Baksi doet alsof Salander, een van de intrigerendste personages uit de Zweedse misdaadliteratuur, elk moment voorbij kan lopen. Feit en fictie zijn onontwarbaar geworden.

Over Stieg Larsson gesproken. Hij had het plan om tien Millenniumdelen te schrijven. Het vierde deel en opzetten van de delen vijf en zes schijnen in de computer van zijn partner Eva Gabrielsson te zitten. Dat vierde deel is inzet van een felle, juridische strijd tussen Gabrielsson en de wettige erfgenamen (Larsson en Gabrielsson waren niet getrouwd, en Larsson stelde geen nalatenschap op); de broer en vader van Larsson.

Het blijft onrustig in Zweden. Al blijven de moordenaars uit het vierde Millenniumdeel nog opgesloten.

(Bron: Het Parool. © foto's: Chris van Houts)