Titelrecycling (achtergrond, 2008)

DE ENE VRIJE VAL IS DE ANDERE NIET

Niemand wil een boek uitbrengen onder een titel die al eens eerder is gebruikt. Toch gebeurt het geregeld. Vooral in de wereld van de thrillers is het 'recyclen' van titels een bekend fenomeen. ,,Heel onhandig.''

(Door Aly Knol)

Waar gebeurd. Zojuist een interview gelezen met het jonge Duitse schrijftalent Juli Zeh over haar roman 'Vrije val'. Nog geen uur later belandt een recensie van een nieuw boek van de Zweedse schrijver Leif GW Persson op het bureau. Jawel, getiteld 'Vrije val'.

Een ongelukkige samenloop van toevalligheden, maar in het boekenvak geen onbekend verschijnsel. Zelfs Harry Mulisch was met zijn veel geroemde en ook verfilmde boek 'De aanslag' niet helemaal origineel in zijn titelkeuze. De Vlaamse schrijver Stijn Streuvels ging hem in 1917 al voor.


,,Geweldige timing'', zegt hoofdredacteur Pieter Swinkels van uitgeverij Cargo ironisch over de verschijning binnen enkele weken tijds van de twee boeken 'Vrije val'. Zijn 'Vrije val' betreft een boek van de Zweedse misdaadauteur Leif G.W. Persson, die een thriller schreef rond de na 22 jaar nog steeds niet opgeloste moord op de Zweedse premier Olof Palme.

Er bestaan volgens Swinkels geen geschreven wetten voor het 'hergebruik' van een titel, maar in principe vermijden uitgevers het liever. Er wordt altijd wel even nagekeken of een titel al eens op een omslag heeft gestaan. Maar als het om niet meer leverbare boeken met dezelfde titel gaat, is er weinig aan de hand. En evenmin als het dezelfde titel uit twee heel verschillende genres, pakweg een dichtbundel en een thriller, betreft.

VERSTOTEN
,,Maar soms komt het wel heel vervelend uit'', zegt Swinkels. Hij had pas nog een gevalletje. Bij Cargo verschijnt binnenkort 'The Outcast' van de Britse schrijfster Sadie Jones in Nederlandse vertaling. Een duister boek dat begint met de vrijlating van een 19-jarige gevangene. In Groot-Brittannië is het een bestseller. ,,Wij hadden de titel 'De verstotene' willen gebruiken, maar uit een mailtje van uitgeverij Contact bleek dat zij nog een boek met die titel in omloop hadden. Bij ons is het nu 'Verstoten' geworden.''

Waarmee gezegd wil zijn, dat er in de Nederlandse uitgeverswereld een soort 'gentlemen's agreement' bestaat om elkaar niet te veel in het vaarwater te zitten wat titels betreft.

Bij uitgeverij Anthos verscheen 'Vrije val' van Juli Zeh, een soort filosofische 'Krimi' die zich in het Duitse Freiburg afspeelt. De vader van een ontvoerd zoontje vermoordt een arts in de veronderstelling dat hij daarmee aan de eisen van de ontvoerders is tegemoet gekomen en zijn kind zal worden vrijgelaten. Iets heel anders inderdaad dan de moord op Olof Palme. Woordvoerder George van Elburg van Anthos zegt dan ook er niet wakker van te liggen, dat de twee titels bijna gelijktijdig op de markt zijn verschenen.

,,Voorheen was het wat strenger en meldde je je nieuwe titel aan bij Boekblad, het vakblad voor de boekhandel. Als een uitgever dan bezwaar maakte dat hij de titel al eerder had aangemeld, werd het meestal in der minne geschikt. Nu gaat alles digitaal en moet je zelf actief gaan nakijken of een titel al eerder is gebruikt. Bij al verramsjte titels is het niet zo'n punt en evenmin als het om dezelfde titel voor een non-fictie boek gaat of een vertaalde roman. Maar bij Nederlandse romans zou het wel verwarring kunnen scheppen.'' Van Elburg weet dat het 'recyclen' van titels vooral in de thrillerwereld nogal eens voorkomt. ,,Ja, dan zoek je korte en krachtige titels en kom je nogal eens bij eenzelfde titel terecht. Het is niet anders.''

GEEN COPYRIGHT
Er zit geen copyright op titels van boeken, blijkt uit gegevens van het Nederlands Uitgeversverbond. Het archief van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bevestigt dat. Naslag leert dat in ons land onder de titel 'Vrije val' - Zeh en Persson incluis - al zeker eenentwintig boeken zijn verschenen, van kinder- en jeugdboeken, tot boeken over psychologische problemen of daklozen, dichtbundels en thrillers.

Op zijn website gaat schrijver Coen Peppelenbos, auteur van het recentelijk verschenen boek 'Victorie', openhartig in op zijn titelkeuze: ,,Zowel Dirk Ayelt Kooiman als Simone van der Vlugt en Theo Hoogstraaten hebben de titel de afgelopen tien jaar al gebruikt'', schrijft hij. Hij vond ook twee dichtbundels 'Victorie' en een comic-serie met dezelfde naam. En kwam bij de 'Victory Book Campaign' uit de Tweede Wereldoorlog terecht, een campagne om militairen aan het lezen van goede boeken te zetten. Desondanks handhaafde Peppelenbos zijn eigen keuze.


Daarentegen roept Henk ter Borg van uitgeverij Nieuw Amsterdam een beetje onthutst 'heel onhandig' uit. Hij heeft zojuist vernomen dat de titel 'Vergelding' - voor een in november te verschijnen politieroman van debutant en voormalig hoofdcommissaris van de Amsterdamse politie Joop van Riessen - precies overeenkomt met de tweede literaire thriller van Elisabeth Mollema, die een maand eerder bij uitgeverij Arena zal verschijnen. ,,Het is aan onze aandacht ontsnapt'', zegt Ter Borg openhartig.

En toch was er wel over nagedacht. Zelf had Ter Borg, verantwoordelijk voor de serieuze non-fictie van Nieuw Amsterdam, nog even nagezocht of een boek onder dezelfde titel over de aanslag van een Palestijnse terreurgroep op de Israëlische Olympische ploeg in 1972 in München, nog verkrijgbaar was. Dat bleek niet het geval. ,,Je kijkt altijd wel of een boek met een bepaalde titel nog leverbaar is. Titels kunnen niet voor de eeuwigheid worden geclaimd. Wat van belang is of het je kan verwarren, of je twee boeken door elkaar kunt halen.''

VROEGER OOK AL
Identieke titels zijn van alle landen en alle tijden. Al in 1910 maakte The New York Times melding van het bijna gelijktijdig verschijnen van 'Steamships and Their Story' en 'Steam-Ships and Their Story', met alleen dat ene streepje verschil, maar met het hetzelfde onderwerp, de toen actuele geschiedenis van stoomschepen.

'The Island' werd niet alleen door Aldous Huxley geschreven, maar ook door nog eens zeven andere auteurs. 'Onderhuids' verscheen in 2001 van zowel Michel Faber als Nicci French en 'Zuiderkruis' werd zowel geschreven door Pauline Slot als Patricia Cornwell.

Een boek met de titel 'Tegengif' verscheen van de hand van zeven verschillende auteurs en ook een titel als 'De geheime tuin' was favoriet bij tenminste vier schrijvers. Het bontst maakt het thrillergenre het: 'Tot op het bot' (zeker vier keer), 'De plaag' (drie keer) plus 'De elfde plaag' (twee keer), 'Magiër' dan wel 'De magiër' (vier keer).

En 'Vergelding'? Tot aan de twee nieuwe Nederlandse titels van dit najaar is een thriller onder die titel tot nu toe al minstens negen maal verschenen, onder anderen van de hand van Brian Haig, Jilliane Hoffman, Andy McNab en Bob Mendes. Of, een variant, 'Dag van vergelding' van wereldseller Allan Folsom. Redacteur Femke Meijer van Arena: ,,We wisten wel dat 'Vergelding' een bestaande titel was, maar daar hebben we ons niet aan gestoord. We vonden deze titel goed bij het boek van Mollema passen. Er verschijnen zoveel boeken, het opnieuw gebruiken van titels is daardoor nauwelijks te vermijden. Vooral bij thrillers heb je iets kernachtigs nodig. Dan wil je een titel nog wel eens in een zelfde soort hoek zoeken. Ik denk dat het voor de lezer duidelijk om twee heel verschillende boeken gaat.''

George van Elburg vreest evenmin verwarring. ,,De lezer van tegenwoordig zit de halve dag op internet en kan zo uitzoeken wat wat is. Hij zal het hooguit misschien vermakelijk vinden.''