Terrorisme en thrillers (achtergrond, 2004)

Voor geheime diensten kan fantasie niet pervers genoeg zijn

Lezen terroristen thrillers? Kijken ze films? Er bestaat een theorie dat bommenleggers hun perverse en immorele daden na-apen van wat hen in spannende boeken en op het witte doek wordt voorgeschoteld. Om die reden vroeg het Witte Huis schrijvers en scenaristen gruwelijker aanslagen dan die op de Twin Towers te bedenken. Ze konden het, hoewel niemand had geopperd dat terroristen ook de trein naar Madrid konden nemen.

(Door Peter Kuijt)

DEN HAAG _ Op woensdag 12 september 2001 verklaarde de FBI dat geen sterveling had kunnen voorzien dat terroristen een dag eerder vliegtuigen zouden inzetten tegen het World Trade Center en het Pentagon. Toch waren er in de loop der jaren genoeg signalen die de dienst aan het denken hadden kunnen zetten. Ze hadden bijvoorbeeld hun gedachten kunnen laten gaan over de ramp - een tragisch ongeluk, dat staat zo goed als vast - met de El Al Boeing in oktober 1992. Nog geen twee jaar nadat het vliegtuig zich in de Bijlmerflats had geboord, schrijft Tom Clancy, de favoriete auteur van de CIA en het Pentagon, zijn thriller Debt of Honor (Ereschuld). Daarin stort een door een Japanse terrorist bestuurde, volgetankte Boeing 747 neer op het Witte Huis, de president en talrijke leden van het Huis van Afgevaardigden komen om het leven.

In 1995 arresteert de Filipijnse politie moslimfundamentalist Abdul Hakim Murad in een appartement in Manilla. Na te zijn gemarteld vertelt Murad de politie over vergevorderde plannen om elf Amerikaanse vliegtuigen tegelijkertijd te laten exploderen en een toestel te laten neerstorten op het CIA-hoofdkwartier in Langley, Virginia. Een jaar later komt de FBI erachter dat Al Qaida-leden vlieglessen nemen...

Op een zonnige zaterdag in oktober 2001 bezoekt Tom Clancy Ground Zero in New York, de plek waar de WTC-torens hebben gestaan. Hoofdschuddend loopt hij tussen de puinhopen en zegt tegen verslaggevers: 'Dat zo veel mensen bereid zijn geweest voor hetzelfde doel tegelijkertijd te sterven. Elke schrijver die zoiets had bedacht, zou het manuscript als 'te ongeloofwaardig' van zijn uitgever terugkrijgen. Je kunt de realiteit niet meer bijhouden. Niemands fantasie reikt zo ver.'

Tegenover de BBC verklaarde Clancy destijds dat hij de plot van Debt of Honor besprak met een luchtmachtofficier. Clancy: 'Die keek me met grote ogen aan en zei dat ze nooit deze mogelijkheid hadden besproken.'

Fragmentatiebom

De Nostradamus van zijn tijd of niet, Clancy is niet de enige auteur wiens boeken soms een akelig voorspellende waarde hebben. De nog vrij onbekende schrijver Jake Thoene begon in 1999 aan Vuurproef. In zijn thriller schrijft hij over grote hoeveelheden Anthrax, die in de Russische stad Oblinsk onbeheerd stonden te wachten op een nieuwe bestemming. 'Ik wist toen al dat het alleen nog maar een kwestie van tijd was voordat deze kennis en informatie zou worden verkocht aan de hoogste bieder', vertelt Thoene op de website Crimezone.

In de roman Platform beschrijft Michel Houellebecq hoe drie mannen met tulbanden op het hoofd naar een Thaise vakantiekolonie voor rijke westerlingen varen, daar eerst met mitrailleurs het vuur openen op toeristen en voor ze vertrekken in Bar Crazy Lips een fragmentatiebom achterlaten. In zijn roman komt de auteur uit op 117 slachtoffers, 'de bloedigste aanslag ooit in Azië gepleegd'. Islamitische organisaties beschuldigen de Franse auteur ervan aan te zetten tot moslimhaat. Maar korte tijd later, in oktober 2002, ontploffen er door extremistische moslims geplaatste bommen in een discotheek in Kuta op Bali.

De werkelijkheid troeft soms de fictie af. In het toneelstuk Hetze van Pieter Hilhorst wordt de lijsttrekker van Weerbaar Nederland door een groep Marokkanen gemolesteerd. Een paar dagen na de première wordt op 6 mei 2002 Pim Fortuyn vermoord. In Robin Cooks thriller Ademnood uit 1999 worden aanslagen met de miltvuurbacterie gepleegd, enkele jaren later is de VS in de ban van 'poederbrieven'. Het was ook in de VS dat een seriemoordenaar de 'aanwijzingen' volgde in Silence of the Lambs van Thomas Harris. Een collega-killer ging in Israël op dezelfde wijze tekeer zoals William Bayer dat had bedacht in De Seriemoorden (1987). De dader kerfde zijn initialen in de wang van zijn slachtoffers. Ook de locatie was dezelfde: de Olijfberg bij Jeruzalem.

En onze eigen Tomas Ross schreef in 1981 de thriller De ogen van de Mol, over een Zuid-Afrikaanse blanke, linkse journalist die naar Engeland vlucht en daar uit gewetensnood bekent voor de Zuid-Afrikaanse geheime dienst als infiltrant te werken. Nog geen half jaar na publicatie loopt zo'n man inderdaad over en bekent soortgelijke feiten.

Research

Vóór 11 september 2001 hechtten de Amerikaanse autoriteiten kennelijk niet zo veel waarde aan fictie. Maar na de aanslagen vroeg het Witte Huis een aantal scenarioschrijvers uit Hollywood na te denken over de gedaante die nieuwe terroristische aanslagen zouden kunnen aannemen. Hun verzinsels zouden de geheime diensten wellicht kunnen helpen met het voorkomen van nieuwe aanslagen.

Kaskrakers als The Siege, Die Hard en The Peacemaker hebben laten zien hoe Hollywood scenario's verzon waarin gijzelingen, bommen in New York en klopjachten op extremisten centraal stonden. Uitgebreide research gaf de scriptschrijvers inzicht in de psychologie en de methoden van terroristen. Regisseur Robert Altman is ervan overtuigd dat terroristen films kopiëren. 'Ik geloof dat wij hen hebben geleerd hoe ze het moeten doen', zei hij kort na 11 september. Maar het Pentagon houdt tot op de dag van vandaag vast dat enig verband tussen films en terreurdaden louter toeval is. Een Amerikaanse luitenant-kolonel b.d. verklaarde echter tegenover de BBC-televisie dat de enige fout die Hollywood ooit heeft gemaakt is dat ze nooit met de naam Osama bin Laden op de proppen kwam. Overste Ralph Peters: 'De namen zijn verkeerd maar over het algemeen waren de Hollywood-scripts reëler dan elk rapport van de geheime dienst dat ik ooit onder ogen kreeg.'

Lawrence Wright, scenarist van 'The Siege' (1998, waarin Arabische terroristen een reeks aanslagen plegen in New York): Het was tijdens mijn research ontmoedigend te constateren hoe weinig expertise over moslim-extremisten er bestond bij de geheime diensten.'

Thrillerschrijver Jacob Vis publiceerde in 1997 de roman De Jacobijnen waarin een IRA-cel het op de Oosterscheldedam heeft gemunt. De groep dreigt bij springtij het grootste project in de Deltawerken op te blazen en de watersnoodramp van 1953 te herhalen tenzij Nederland met 200 miljoen dollar over de dam komt. Vis' fantasie kende geen grenzen: in de finale van zijn boek landden zelfs IRA-helikopters op de dam.

Voor zover bekend zijn Vis en andere misdaadauteurs nooit door de AIVD uitgenodigd om eens op een achternamiddag te brainstormen. Zelfs bij auteur Tomas Ross, toch een begenadigd (com)plotdenker aan wie de Amsterdamse korpschef destijds vroeg of hij nog een advies had om bij het huwelijk van Willem-Alexander en Máxima rellen of nog erger te voorkomen, klopte de dienst nooit aan. 'De vraag is of het helpt', zegt Ross. 'Ik denk het niet, want je ziet immers een gevaarlijke omslag in het terrorisme: niet meer de grote doelen als de Rotterdamse haven of Schiphol, maar de 'simpele' zelfmoordactie waartegen niets valt te ondernemen.' Het doet Ross denken aan de tijd waarin de IRA dreigde met aanslagen in Londen, waar passanten om de haverklap werden gefouilleerd en achtergelaten tasjes en koffers tot ontruimingen leidden.

Niet alles is voorspelbaar. Voor zover bekend heeft geen auteur of scenarioschrijver voor 11 maart van dit jaar bedacht dat je ook bloedige aanslagen kunt plegen op forensentreinen die van en naar Madrid rijden. Wat Ross betreft kan fantasie niet pervers genoeg zijn om je te kunnen wapenen tegen terreur. 'Zolang je de mentaliteit van die perverse, immorele, beestachtige, schofterige tegenstander niet kent, zolang je niet denkt zoals hij, vecht je, met al je morele gelijk aan jouw kant, tegen windmolens', schreef hij kort na 'Madrid'.

Thrillerauteur Frederick Forsyth, een gestaalde conservatief en vurig aanhanger van George W. Bush, kiest voor een keiharde aanpak van moslim-terroristen. 'Gedurende de Koude Oorlog hielden we de Sovjet-Unie door middel van afschrikking buiten de deur. Zelfs tijdens hun meest paranoïde momenten wilde het Politburo niet sterven. Maar deze terroristen vrezen de dood niet. Ze verwelkomen het. Het zij zo.'

Het enige wat je kunt doen om je tegen terrorisme te wapenen is iedereen die ook maar enigszins verdacht oogt, pakken, is de stellige overtuiging van Ross. 'Dan kun je dus wel aan de gang blijven. Aan de andere kant: ergens zit een opdrachtgever, iemand die de grondmaterialen voor de bom pikt, die hem kan maken... Je kunt je als inlichtingendienst beter daarop focussen.'

Dat vereist vergaande bevoegdheden, weet Ross. 'Ik ben daar glad voor. Ik heb nooit veel gegeven om dat soort principes van privacy, het 'eigen lichaam', gedwongen DNA-afname of het geheim van de bankrekening. Hoezo? Als je niets hebt te verbergen is er toch niets aan de hand? Is een moskee, maar ook een buurthuis of een appartement verdacht: ga er meteen op af. Trek alle rekeningen na en plaats camera's op alle plekken die je als verdacht in kaart hebt gebracht. Het is inderdaad Big Brother, maar soms is het heerlijk om een grote broer te hebben.'

Dit artikel verscheen in 2004 in kranten die waren aangesloten bij de Geassocieerde Pers Diensten