Hellepoort en overmacht (achtergrond, 2017)

OPZWEPENDE ADRENALINE

Het spannende boek openbaart zich in vele gedaanten. De pure actiethriller is er een van. Het verhaal speelt zich veelal op topsnelheid af en er worden kogels noch mensenlevens gespaard. Maar experts verlangen ook een beetje diepgang.

(Door Peter Kuijt)

In de boekwinkel herken je de actiethriller al op afstand. Vaak bestaat de titel uit slechts één woord. Dit jaar verschijnen bijvoorbeeld Opperbevel, Valstrik, Nachtvlucht, Spookschip, Doodvonnis, Hellepoort en Overmacht. Ook de cover voldoet aan bepaalde criteria. Zo zien we geregeld zwaar bewapende militairen in woestijnhitte dan wel een winters decor, afweergeschut, een duikboot op volle zee of een neerstortend vliegtuig afgebeeld.

De hoofdpersoon is doorgaans een eenling die het tegen een grotere macht moet opnemen. Het zal waarschijnlijk op toeval berusten, maar de voornamen van de bekendste helden die het van papier ook tot het bioscoopscherm hebben geschopt, beginnen allemaal met een J: Jack Reacher (creatie van Lee Child), James Bond (Ian Fleming), Jack Ryan (Tom Clancy) en Jason Bourne (Ludlum). De vijand komt vaak uit het Midden-Oosten, zoals de nietsontziende keeldoorsnijders van IS, maar ook Rusland of Noord-Korea behoren regelmatig tot de tegenstanders.

In weinig gevallen zijn de auteurs van actiethrillers testosteronbommen die toevallig schrijfvaardig zijn. Oké, de voormalige SAS-militair die onder de naam Andy McNab thrillers vol wapengekletter publiceert, stond zijn mannetje in Noord-Ierland en tijdens de Eerste Golfoorlog, is verplicht zijn manuscripten ter goedkeuring voor te leggen aan het Britse ministerie van Defensie en moet nog constant over zijn schouder kijken of er geen terroristische organisatie achter hem aan zit. Aan de andere kant: hij kreeg vorige jaar wel de Ruth Rendell Award voor zijn pogingen om de laaggeletterdheid in zijn land te bestrijden. En McNabs oud-SAS-collega Chris Ryan (ook al een pseudoniem) schrijft eveneens snelle thrillers waar de kogels je om de oren fluiten, maar presteerde het ook om de liefdesroman The Fisherman's Daughter uit te brengen. Wel onder de schuilnaam Molly Jackson overigens.

De ruwe-bolster-blanke-pit-thriller wordt doorgaans op de markt gebracht door een auteur die van de hoed en de rand weet. Een pakkend voorbeeld is dat de Amerikaanse geheime dienst na de aanslagen van 11 september scenaristen en thrillerschrijvers bijeenbracht om met hen te brainstormen over mogelijke volgende doelwitten van terroristen. Want hun fantasie kent geen grenzen. In 1994 al had Tom Clancy in Ereschuld een door een terrorist gekaapte Boeing 747 laten neerstorten op het Witte Huis.

De Amerikaanse schrijver Brad Thor wordt ook wel de 'auteur van de krantenkoppen van morgen' genoemd. En dat is niet voor niets, want nog voordat de affaire rond klokkenluider Edward Snowden ging spelen en kranten berichtten over de afluisterpraktijken van de NSA, schreef hij Black list. Een thriller waarin hij schetst wat er op dit moment in de wereld gaande is: moderne technologie vergemakkelijkt het leven, maar zorgt er ook voor dat als je er als burger te lichtzinnig mee omgaat je geen privacy en geen geheimen kunt koesteren. En om nog even op Tom Clancy terug te komen: toen hij zich moest voorbereiden op een topontmoeting met de Russische leider Gorbatsjo, liet president Ronald Reagen zich niet bijpraten door de CIA of kremlinologen, maar las hij Operatie Rode Storm van de meester van de technothriller. Want volgens Reagan wist Clancy meer van de Russische inborst dan de inlichtingendiensten.

'Het fysieke element moet de boventoon voeren', definieert uitgever Steven Maat van A.W. Bruna het fenomeen actiethriller. 'Het moet een opzwepend adrenalinegehalte hebben, een sterke, liefst constante dreiging, een stoere held(in), veel verschillende locaties en uiteraard strijd en fysieke spanning.' Maat vindt Gregg Hurwitz 'zonder enige twijfel' de beste van de nieuwe generatie auteurs in dit genre. De aantrekkingskracht van dit soort piefpafpoefboeken zit in de snelheid waarmee het verhaal wordt verteld, betoogt collega-uitgever Marga de Boer (Luitingh-Sijthoff). 'Als lezer zit je letterlijk op de eerste rij terwijl het plot zich ontvouwt. Door het tempo en de duidelijke opbouw naar de ontknoping leest zo’n boek vaak makkelijk weg en is het een prima afwisseling voor wat zwaardere kost.' Van de Jack Reacher-serie van Lee Child wil De Boer alles lezen. 'Humor, snelheid, intelligente plot en een innemende hoofdpersoon. Als lezer weet je vooraf precies welke ingrediënten je kunt verwachten en de kwaliteit van de boeken valt nooit tegen. Met geweld in hanteerbare dosis.'

'Op z’n tijd trekt het me aan', zegt rechercheur en thrillerschrijver Simon de Waal. 'Er moet fijne actie in zitten, en spanning. Heel basaal eigenlijk. Ik vind het mooi als het verhaal je vanaf bladzijde 1 meesleurt en niet meer loslaat.' De Waal noemt The Boys from Brazil van Ira Levin een van zijn favorieten. Hij werkt nu aan een boek dat komende winter moet verschijnen. 'Maar ik betwijfel of je daar het etiket actiethriller aan kunt hangen. Er is veel actie, maar het is voor een groot deel ook psychologisch.’

Verkoper Wim Krings uit Sittard, oud-lid van het DWDD-boekenpanel, is geen groot fan van het genre. 'Meestal blijven de karakters te eendimensionaal. Je krijgt weinig grip op de persoon achter de held. Dat verandert zodra het wat meer diepgang heeft, zoals bij Ik ben Pelgrim van Terry Hayes en Orphan X van Gregg Hurwitz. Krings kan zich voorstellen waarom vooral mannelijke lezers deze thrillers aantrekkelijk vinden. 'Het gaat om een held die het kwaad bestrijdt. Misschien willen de lezers zelf zo zijn.'

Bestsellerauteur Esther Verhoef schreef samen met haar man Berry onder het pseudoniem Escober een viertal snoeiharde thrillers. In hun boek Chaos is de held een Britse ex-militair die het nog altijd over ‘op negen uur’ heeft als het gevaar van links komt en de vuurkracht van een Skorpion VZ.61 feilloos weet te benoemen. 'Pure actiethrillers vinden Berry en ik niet interessant', zegt de schrijfster. 'Zonder context, zonder dat je meeleeft met de personages, zal het je een biet wezen wie de eindstreep haalt en hoe.' Juist de combinatie van actie met psychologische diepgang typeert hun thrillers, benadrukt ze. Fans van de ‘Escobers’ moet ze teleurstellen: voorlopig staat er zo’n boek niet op stapel.

Er zijn weinig Nederlandse auteurs die pure actiethrillers schrijven, beaamt De Boer. 'Misschien is het een kwestie van volksaard. Of heeft het te maken met de literaire waardering van spannende boeken in Nederland. In elk geval komt er een mode-aspect bij: ‘psychologisch’ en ‘thuisdrama’ doen het tegenwoordig goed. Denk je eens in: een Hollander (m/v) die doorbreekt et een onversneden actiethriller, dat zou een mooie verrassing zijn.'


NASCHRIFT: Dit artikel stond in een iets kortere versie in het AD Magazine van 8 april 2017. In een reactie hierop meldden de Nederlandse schrijvers Pjotr Vreeswijk en Ad van de Lisdonk dat ze wel degelijk actiethrillers schrijven. De laatste voert al drie boeken lang dezelfde heldin op. 'Ze heet Laura Sieberg en neemt het op tegen Amazone; een internationale, terroristische organisatie. Een 'gewone' Utrechtse rechercheur die een derde wereldoorlog moet zien te voorkomen in Bahrein, de gegijzelde complete Algemene Vergadering van de VN in New York moet ziet te ontzetten, en de wereld voor ondergang moet behoeden in Brazilië. Oké ze krijgt wel wat hulp, maar blijft wel degelijk een eenling uit de polder.'
En Vreeswijk, in het dagelijks leven politieman, publiceerde in oktober vorig jaar zijn eerste actiethriller, Masterplan.  De lezer maakt daarin kennis met geheim agent Alex de Klerck, die de opdracht krijgt een mysterieuze explosie in Soedan te onderzoeken. Dit najaar staat de publicatie van zijn tweede thriller, Dwaalspoor, gepland.