Afrekenen (achtergrond, 2009)

'Wraak is goed voor je zielenrust'



'Wraak' is het thema van Juni - Maand van het Spannende Boek. Vergelding speelt een grote rol in thrillers, maar hoe wraaklustig zijn de schrijvers zelf? Elf Nederlandse misdaadauteurs verklaren zich nader over oog om oog, de doodstraf en vergeving. 'Ik droom mijn tegenstanders dood, maar ben in de praktijk al blij als ik mijn andere wang onbeschadigd weet te houden.'

(Door Peter Kuijt)

Twaalf jaar geleden ontving schrijver Peter de Zwaan een Gouden Strop-nominatie voor zijn thriller Een keel van glas. Het was echter de Vlaming Bob Mendes die voor 'De kracht van het vuur' met deze literaire onderscheiding werd bekroond. De Zwaan: 'Ik vind nog steeds dat ik de prijs had moeten krijgen. Een boek als Een keel van glas kun je maar één keer in je leven schrijven. Elk hoofdstuk begint met een fragment uit het dagboek van een keelkankerpatiënt. Het betreft een authentiek dagboek, maar ik hoorde later dat de jury aan de echtheid twijfelde.' De Zwaan nam daarop wraak door in zijn volgende boek Buiten leven een literaire jury om zeep te helpen. Buiten leven werd door de nieuwe Stropjury niet eens een plek op de shortlist gegund. De Zwaan: 'Maar ik knapte er erg van op.'


In een boek afrekenen met iemand uit jouw persoonlijk leven, het moet het ultieme wapen zijn voor schrijvers. Toch bezondigen zich er weinigen aan. Van elf benaderde Nederlandse misdaadauteurs heeft, naast De Zwaan, een enkeling eens met de gedachte gespeeld. Stropwinnaar Roel Janssen, bijvoorbeeld. 'Het ergste voorbeeld van vergelding is die persoon in een boek helemaal laten afmaken.' En Simone van der Vlugt: 'Het is heel verleidelijk om mensen een veeg uit de pan te geven in je boeken. Een recensent die je heeft afgebrand, een collega-auteur die iets onaardigs over je zegt. Maar tegen de tijd dat ik serieus met het boek bezig ben, is mijn woede al afgezwakt tot ergernis. Bovendien schrijf ik niet uit wraak, zelfs De reünie (over nare ervaringen op een middelbare school, red.) niet, dat toch behoorlijk autobiografisch is.'

Martine Kamphuis, in het dagelijks leven psychiater, nam in haar derde thriller Kift wel het verschijnsel recensent op de hak. 'Niets menselijks is mij vreemd. Ik heb er moeite mee wanneer besprekers hun werk op een onprofessionele manier doen.' Ze reageerde een keer met een open brief toen een criticus de verkeerde persoon als dader in haar thriller verklapte. 'Het geestige was dat sommige collega's hier schande van spraken: ik moest leren stil te zitten als ik werd geschoren.'

Opvoeden

Het principe 'oog om oog, tand om tand' zit niet echt ingebakken in de Nederlandse thrillerauteur. 'Het hangt er van af wie de opponent is, maar doorgaans ben ik vergevingsgezind', zegt drievoudig Stropwinnaar Tomas Ross. 'Ik kan heel erg lang mijn schouders ophalen', stelt Simon de Waal, naast schrijver ook rechercheur zware misdaad in downtown Amsterdam. 'Maar als mijn tegenstrever in mijn ogen echt veel te ver is gegaan, schakel ik over naar oog om oog, tand om tand - en dan liefst twee keer zo hard. Sommige mensen denken dat ze alles kunnen maken en dan kan het nodig zijn iemand terug te fluiten. Dan is het geen wraak, maar meer een soort opvoeden.'


'In mijn dromen ben ik altijd heel erg oog om oog, maar de praktijk wil mijn dromen niet volgen', aldus De Zwaan. 'Ik droom mijn tegenstanders altijd dood, maar ben al blij als ik mijn andere wang onbeschadigd weet te houden.'

Janssen zegt 'een mentale zwarte lijst' bij te houden van mensen die niet deugen. 'Tussen hen en mij komt het nooit meer goed.' Loes den Hollander, in een vorig bestaan directeur van een zorginstelling, momenteel auteur van succesvolle thrillers, zegt: 'Ik ben het type van de harde confrontatie en het verbale slagveld. Maar ik ga de strijd alleen aan als ik zeker weet dat het de moeite waard is.'

Charles den Tex, ook drie maal winnaar van de Strop, meent dat 'oog om oog' alleen bedoeld is voor misdrijven. 'De straf moet in verhouding staan tot de misdaad. Niet letterlijk natuurlijk, want als een onverlaat je zuster verkracht, dan ga je niet eisen dat, voor straf, zijn zuster wordt verkracht. 'De andere wang' toekeren is voor klein sociaal ongemak. Als iemand eens op je ziel trapt, of je trots krenkt of je beledigt, dan moet je bedenken: de ziel bestaat niet, trots is een verzinsel en beledigen kan alleen als je je laat beledigen. Daarom, de andere wang, onmiddellijk.'

De auteurs zijn verdeeld als zwaarder straffen ter vergelding ter sprake komt. 'Emotioneel ben ik voor flinke straffen, maar rationeel weet ik dat het zinloos is', zegt René Appel. 'Bij de roep om hogere straffen is onze onderbuik aan het woord', meent collega Willem Asman. 'Meer cellen bouwen klinkt prettig daadkrachtig, tegelijkertijd kun je uit een dergelijke kreet paradoxaal genoeg slechts concluderen dat cellen tot dusver niet het gewenste resultaat hebben gehad.' Den Hollander: 'Wat mij betreft zou voor een onbetwistbaar bewezen moord per definitie levenslang gegeven mogen worden.'

Financieel-economisch journalist Janssen: 'Ik ben voor zwaardere straffen voor vermogensdelicten. Dertig jaar cel lijkt me voor een beetje fraudeur een mooie straf. En dan niet later omzetten in een taakstraf bij het Leger des Heils.' Suzanne Vermeer, auteur van 'vakantiethrillers' als Zomertijd en De vlucht: 'Ik zou 'vergelding' willen vervangen door 'boete doen', in de zin van langere gevangenisstraffen. Het komt nu vaak voor dat criminelen een straf krijgen die niet strookt met de misdaad die ze hebben begaan.'

Alle schrijvers zijn tegen de doodstraf, zij het dat sommigen er een opmerkelijke kanttekening bij plaatsen. 'Voor die straf vind ik de beschaving inmiddels te ver gevorderd', aldus Den Hollander. 'Zolang de doodstraf beperkt blijft tot de borreltafel, is het toegestaan', vindt Janssen. Ross: 'Geen doodstraf. Afgezien van de mogelijke fouten, is het soms een te milde straf.' Vermeer: 'De doodstraf is onomkeerbaar.' En De Waal: 'Sommige mensen moet je definitief verwijderen uit de maatschappij. Niet door de dood, maar door daadwerkelijk levenslang te geven.'

Voldoening

René Appel heeft wel eens 'op kleine schaal' wraak genomen. 'Zoals bij het voetbal iemand passeren die jou daarvoor onderuit heeft geschopt.' Zijn vrouw zwart maken toen ze bij hem wegging, deed hij echter niet. 'In een mooie, nieuwe relatie met een andere vrouw heb ik laten zien dat ik ook zonder haar kan.'


Ross heeft op amoureus gebied wel eens zijn gram gehaald. 'Het helpt slechts kortstondig, maar het geeft veel voldoening.' Een niet met details vrijgegeven wraakactie van Den Hollander verdiende 'geen schoonheidsprijs'. 'Ik heb er meer door verloren dan gewonnen en ik wil het er verder niet over hebben.' Suzanne Vermeer heeft ooit een treiterende buurman teruggepest door voor zijn appartement 's nachts vuurwerk af te gaan steken. 'Ik denk dat zijn oren er nog lang van bleven suizen...'

Van der Vlugt weigert als mensen die haar in het verleden iets hebben aangedaan om een gunst komen vragen. 'En het wórdt gevraagd: een gratis lezing geven op scholen, manuscripten lezen. Alsof we ooit de beste vrienden waren.' De Waal kan zich 'uitzonderlijk extreme situaties' voorstellen, waarin hij iemand vermoordt. 'Misschien niet te rechtvaardigen, maar dan wel te begrijpen. Iedereen is tot de meest vreselijke dingen in staat.' Den Tex ziet dat toch niet zitten. 'Wraak is een trechter waarin de ruimte om te manoeuvreren steeds kleiner wordt. Je moet zien te vermijden dat je daarin terechtkomt.'

Dat wraak ook wel eens als een ongepaste emotie wordt beschouwd, omdat het niet rationeel zou zijn, vinden sommige auteurs belachelijk. Of zelfs 'gelul', zoals Ross. 'Elke emotie is goed, werkt bevrijdend.' Den Hollander: 'Wraak hoort, net als jaloezie, achterdocht, bewijsdrang en trots bij de gevoelens waar je als mens stevig last van kunt hebben, maar waar vaak niet aan te ontkomen valt. De kunst is om je bezig te houden met emoties die iets opleveren.'

Asman bestrijdt dat wraak per definitie ongepast is. 'Het kan een geweldige inspiratiebron zijn. Zo loopt er een rechte lijn van Herman Kuiphofs woorden bij de WK-finale in München in 1974 (2-1 voor Duitsland: 'Zijn we er toch weer ingetuind.') naar de orgastische landelijke ontlading na Van Bastens goal in de halve finale van het EK, op dezelfde plek, veertien jaar later.'

Ook niet-rationele gevoelens kunnen gepast zijn, meent Kamphuis. 'Maar wraak is dat niet omdat het geen doel dient. Wie zich overgeeft aan wraakgevoelens richt zich op het negatieve.' Den Tex begint 'liever niet' aan vergelding. 'Niet omdat het emotioneel is, maar omdat het zo uitzichtloos is.' Van der Vlugt daarentegen: 'Wraak heelt de wonden niet, maar is wel goed voor je zielenrust.' Als je vergelding als iets ongepasts beschouwt, kan je twijfelen aan de hele grondslag van de strafrechtelijke sanctionering, vult De Waal aan. 'Straf is boetedoening, straf is vergelding. In die zin is wraak zeer rationeel. In sommige gevallen weer niet. Het fenomeen eerwraak gaat bijvoorbeeld helemaal aan mij voorbij.'

Over de helende werking van genoegdoening gesproken. De Engelse filosoof en staatsman Francis Bacon zou eens gezegd hebben: 'Die zint op wraak houdt zijn eigen wonden open'. Mee eens, zeggen veel schrijvers. 'Maar', stelt Janssen, ''wraak is zoet' bevat ook veel waarheid.' Asman: 'Bacon zei ook: 'Een slecht mens is altijd slecht, maar op zijn slechtst wanneer hij zich als heilige voordoet'.'

Diepe wonden hebben tijd nodig om te genezen, weet Den Hollander. 'Als ze zich te snel sluiten, loop je het risico op pusvorming in de diepere laag van het weefsel en dan ontstaan er pijnlijke fistels. Laat de rotzooi er maar eerst goed uitkomen.'

De Zwaan tot slot: 'Komt die uitspraak uit het Prisma Citatenboek? Dan heb ik er eentje voor de volgende druk: 'Peter de Zwaan: Die nooit zint op wraak is een watje'.'


WIE DEDEN ER MEE?

Voor wie de naam zoekt bij het plaatje. Bovenste rij, van links naar rechts: Loes den Hollander, Willem Asman (foto: Mark Kohn), Simone van der Vlugt (foto: Merlijn Doomernik). Rij 2: Simon de Waal, Tomas Ross (foto: Mark Kohn), Peter de Zwaan (foto: Bob Bronshoff). Rij 3: Martine Kamphuis (foto: Steven Ensering), Suzanne Vermeer (foto: Nadine van den Berg), Charles den Tex (foto: A. Timmerije). Onderste foto: René Appel (foto: Merlijn Doomernik).